Soạn bài Đêm nay Bác không ngủ – Cánh Diều 6

Bài thơ “Đêm nay Bác không ngủ” đã tạo nên hình ảnh một vị lãnh tụ yêu thương sâu sắc và rộng lớn đối với bộ đội và nhân dân. Hôm nay, chúng ta sẽ được tìm hiểu về tài liệu “Soạn văn 6: Đêm nay Bác không ngủ” thuộc sách Cánh Diều, tập 2.

Kiến thức ngữ văn

1. Thơ có yếu tố tự sự và miêu tả: Trong thơ, người viết thường kể lại sự việc và miêu tả sự vật. Điều này giúp thể hiện tình cảm và thái độ của người viết.

2. Biện pháp tu từ hoán dụ: Là biện pháp tu từ, trong đó, một sự vật hoặc hiện tượng được gọi bằng tên sự vật hoặc hiện tượng khác có mối quan hệ gần gũi để gợi hình và gợi cảm cho sự diễn đạt.

Soạn Đêm nay Bác không ngủ

Chuẩn bị

• Câu chuyện được kể trong bài thơ: Kể về một đêm Bác không ngủ trên đường hành quân trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp.

• Yếu tố tự sự và miêu tả trong văn bản: Kể lại một đêm Bác không ngủ trên đường hành quân trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp. Tác giả tái hiện hình ảnh Bác Hồ – một vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc Việt Nam hiện lên đầu chân thực, sống động.

• Sử dụng biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ…

• Tác giả Minh Huệ:

  • Minh Huệ (1927 – 2003) tên khai sinh là Nguyễn Đức Thái.
  • Ông sinh ra ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An.
  • Minh Huệ làm thơ từ thời kháng chiến chống thực dân Pháp.

• Bài thơ Đêm nay Bác không ngủ: Dựa trên sự kiện trong chiến dịch Biên giới cuối năm 1950, Bác Hồ trực tiếp ra mặt trận theo dõi và chỉ huy cuộc chiến đấu của bộ đội và nhân dân.

Đọc hiểu

Câu 1. Chỉ ra tác dụng của các từ láy trong khổ thơ thứ hai.

Các từ láy “trầm ngâm” giúp tăng sức gợi hình gợi cảm cho hình ảnh Bác Hồ, trong khi “lâm thâm” và “xơ xác” miêu tả hoàn cảnh bên ngoài.

Câu 2. Xác định và nêu tác dụng của biện pháp tu từ trong dòng thơ số 11.

Biện pháp tu từ ẩn dụ: “Người Cha mái tóc bạc” chỉ Bác Hồ.

Tác dụng: Bác Hồ được so sánh với một vị cha già kính yêu, dành sự quan tâm và chăm lo cho những người chiến sĩ.

Câu 3. Chú ý tác dụng của dấu gạch đầu dòng ở các dòng thơ số 23, 25 và việc tạo yếu tố tự sự.

Tác dụng của dấu gạch đầu dòng: Trích dẫn lời nói của nhân vật trữ tình trong bài.

Tác dụng của việc tạo yếu tố tự sự: Bài thơ giống như một câu chuyện kể.

Câu 4. Các từ “đinh ninh” và “phăng phắc” giúp em hình dung ra hình ảnh Bác lúc này như thế nào?

Hai từ láy “đinh ninh” và “phăng phắc” miêu tả chân dung Bác về tư thế và dáng vẻ trong đêm không ngủ.

Câu 5. Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của ai?

Khổ thơ này thể hiện tâm trạng của Bác Hồ.

Câu 6. Xác định cách gieo vần của hai khổ thơ cuối.

Cách gieo vần của hai khổ thơ cuối: Chữ cuối dòng 2 vần với chữ cuối dòng 3 (hồng – mông), khổ cuối: chữ cuối dòng 3 vần với chữ cuối dòng 4 (tình – Minh).

Trả lời câu hỏi

Câu 1. Bài thơ có những nhân vật nào? Tìm các chi tiết liên quan đến hoàn cảnh xuất hiện của các nhân vật. Kể lại câu chuyện trong bài thơ dựa theo trật tự thời gian (khoảng 9 – 10 dòng).

• Bài thơ có những nhân vật: Bác Hồ và anh đội viên.

• Hoàn cảnh xuất hiện:

  • Thời gian: Trời đã khuya rồi.
  • Không gian: Ngoài trời mưa lâm thâm, mái lều tranh xơ xác.

• Kể lại câu chuyện:

  Đêm đó tại núi rừng Việt Bắc, trời mưa lâm thâm, dưới mái lều tranh xơ xác. Anh đội viên thức dậy thì thấy Bác vẫn ngồi đó. Anh thầm nghĩ cả ngày hành quân vất vả, đêm đến là lúc mọi người cần ngủ để đủ sức mai tiếp tục hành quân. Ấy vậy mà, Bác vẫn còn ngồi đó. Hình ảnh Bác hiện lên bên bếp lửa hồng với vẻ mặt trầm ngâm. Anh đội viên nhìn Bác mà lại càng thêm yêu thương. Anh thấy Bác đi dém chăn cho từng người. Bác nhón chân nhẹ nhàng để các chiến sĩ không giật mình tỉnh giấc. Lần thứ ba thức dậy, vẫn thấy Bác còn thức. Anh mời Bác đi ngủ, thì biết được rằng Bác không ngủ được vì lo cho đoàn dân công. Tấm lòng yêu thương của Bác khiến cho anh đội viên cảm thấy thật ấm áp. Sự nồng ấm đó đã xua tan đi cái lạnh giá của cơn mưa ngoài kia. Chính vì sự quan tâm của Bác mà anh đội viên quyết định thức cùng Bác.

Câu 2. Liệt kê các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với các chiến sĩ và dân công. Chi tiết nào gây ấn tượng nhất cho em.

• Các chi tiết thể hiện tình cảm của Bác đối với chiến sĩ và dân công:
  • Chiến sĩ: “Rồi bác đi dém chăn/Từng người từng người một/Sợ cháu mình giật thột/Bác nhón chân nhẹ nhàng”.
  • Dân công: “Bác thương đoàn dân công… Càng thương càng nóng ruột/Mong trời sáng mau mau”.
• Chi tiết gây ấn tượng nhất: Bác đi dém chăn cho từng chiến sĩ bộ đội. Bởi chi tiết này thể hiện được quan tâm, chăm sóc chu đáo của Bác.

Câu 3. Tìm các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ (từ dòng 1 – dòng 44). Chi tiết nào đem lại cho em nhiều cảm xúc nhất?

• Các chi tiết thể hiện tình cảm của anh đội viên dành cho Bác Hồ:
  • “Thổn thức cả nỗi lòng, / Thầm thì anh hỏi nhỏ: / – Bác ơi! Bác chưa ngủ? / Bác có lạnh lắm không?”.
  • “Không biết nói gì hơn, / Anh nằm lo Bác ốm, / Lòng anh cứ bề bộn”.
  • “Anh hoảng hốt giật mình, / Bác vẫn ngồi đinh ninh”.
  • “Anh vội vàng nằng nặc, / Mời Bác ngủ Bác ơi!”.
  • “Lòng vui sướng mênh mông, / Anh thức luôn cùng Bác”.
• Chi tiết để lại nhiều cảm xúc nhất: Sau khi biết được lí do Bác chưa ngủ vì lo cho đoàn dân công, anh đội viên đã quyết định thức luôn cùng Bác. Điều đó đã thể hiện một niềm ngưỡng mộ, kính yêu và tự hào của anh đội viên dành cho Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Câu 4. Câu thơ “Đêm nay Bác không ngủ” được điệp lại mấy lần trong bài thơ? Ý nghĩa của sự điệp lại này là gì?

• Câu thơ được điệp lại: 3 lần.
• Ý nghĩa: Thể hiện tấm lòng yêu nước và tình yêu thương sâu sắc của Bác Hồ.

Câu 5. Hãy chỉ ra một số yếu tố miêu tả trong văn bản và nêu tác dụng qua một ví dụ cụ thể.

• Miêu tả hình ảnh Bác Hồ: Vẻ mặt Bác trầm ngâm, “Người Cha mái tóc bạc”, “Bác nhón chân nhẹ nhàng”, “Bóng Bác cao lồng lộng”. Giúp khắc họa rõ nét, chân thực hình ảnh Bác Hồ.
• Miêu tả thiên nhiên: “Ngoài trời mưa lâm thâm”, “Mái lều tranh xơ xác”, “Rừng lắm dốc, lắm ụ”. Cho thấy hoàn cảnh thiếu thốn, khó khăn của kháng chiến.

Câu 6. Đoạn trích sau là toàn bộ câu chuyện mà Minh Huệ được nghe kể lại về Bác. Đọc đoạn trích và thực hiện yêu cầu bên dưới:

“Một đêm, Bác Hồ ghé vào một lán bộ đội giữa rừng. Một đội viên tỉnh giấc thấy có một cụ già Nùng đang tiếp củi vào bếp lửa giữa lán. Bóng ông cụ và ánh lửa như đang toả sáng, xua đi bóng tối và cái lạnh lẽo của núi rừng. Anh trùm kín thêm áo trấn thủ lên đầu định ngủ tiếp nhưng linh tính mách bảo anh một điều gì đó. Anh ló đầu ra, căng mắt quan sát và nhận ra Bác Hồ. Anh vùng dậy sung sướng định reo lên nhưng không hiểu sao, anh chỉ lại run run khẽ thốt:

• Bác ơi, sao Bác chưa ngủ ạ? Thưa Bác, mời Bác đi ngủ…

Bác cười hiển, đầm ấm:

• Được, cháu cứ ngủ ngon, Bác sẽ đi ngủ.

Vâng lời Bác, anh đội viên trở về sạp. Nhưng làm sao có thể ngủ được khi được gặp Bác Hồ và Bác Hồ còn thức. Thế là anh lại vùng dậy, nài nỉ mời Bác đi ngủ kẻo trời sắp sáng. Bác lại âu yếm bảo: “Cháu cứ việc ngủ ngon, ngày mai đi đánh giặc. Cháu ngủ ngon là Bác khoẻ. Bác không buồn ngủ vì trời lạnh còn nhiều bộ đội và dân công ngủ ngoài rừng.”…”

Chỉ ra sự giống nhau, khác nhau giữa đoạn trích và bài thơ của Minh Huệ.

• Giống nhau: Kể lại một đêm Bác không ngủ trên đường hành quân trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp. Thể hiện tình yêu rộng lớn của Bác với bộ đội và nhân dân, cũng như tình cảm yêu kính, cảm phục của người chiến sĩ đối với lãnh tụ.

• Khác nhau:

  • Hình thức: “Đêm nay Bác không ngủ” là thơ, đậm chất trữ tình; “Nhà thơ Minh Huệ đã viết bài thơ ‘Đêm nay Bác không ngủ’ như thế nào?” là văn xuôi, giàu chất tự sự.
  • Nội dung: Bài thơ là anh đội viên kể về một đêm Bác không ngủ ấy, còn bài viết trên theo ngôi kể thứ ba, chỉ là Minh Huệ nghe kể lại.

Đây là bài viết của THPT An Giang trong chuyên mục Học Tập.